Пароль не змяніўся

У нас Беларусь, у іх - «ябацькі».

Нядаўна менскія сябры даслалі фатаграфію з вялікага гандлёвага цэнтра. Там каля кавярні на першым паверсе стаяў рэкламны стэнд, на якім было напісана: "Калі вы ўвесь дзень ганялі ва ўсю моц па закупах, самы час зайсці да нас на кубак кавы". Першая думка: нашы ў горадзе! Другая: нашыя ўсё яшчэ ў горадзе? Трэцяя: навошта яны так, гэта ж небяспечна.

Ніводны грамадзянін любой іншай краіны, які ўбачыў гэты надпіс, ні халеры не зразумее і падумае, што гэта звычайная рэклама з лёгкім антуражам. А мы адразу рэагуем так, нібы і не прайшло пяць гадоў. Мы памятаем, што напраўду азначаюць словы "ганяць ва ўсю моц". Мы нічога не забылі.

Некалькі гадоў таму мяне страшна раздражняла ўсеагульнае захапленне з нагоды памідораў са смятанай. Памятаеце інжынера Анатоля Шаўковіча? Калі яго затрымалі, на міліцэйскім відэа на пытанне, навошта яму ўсе гэтыя бел-чырвона-белыя сцягі, ён адказваў: люблю спалучэнне белага і чырвонага колераў - напрыклад, памідоры са смятанай. За гэтае спалучэнне Анатоль правёў на Акрэсціна два месяцы. Прычым калі яго пераводзілі з камеры ў камеру, новыя суседзі віталі словамі "дык гэта ты любіш памідоры са смятанай?". У гэты самы час беларусы запоўнілі стужкі сваіх сацыяльных сетак фатаграфіямі талерак з памідорамі і смятанай і захапленнем наконт таго, які малайчына гэты чалавек, бо ён так дасціпна выкруціўся.

Мне гэта зусім не падабалася. Памідоры - гэта проста памідоры, а не сімвал пратэстаў, і наогул узурпатара трэба называць узурпатарам, а забойцу - забойцам. Мне дагэтуль не надта блізкія ўсе гэтыя “пахне чабор” замест “жыве Беларусь!”, калі шчыра. Але беларусы сталі знаўцамі і майстрамі эзопавай мовы. Яны валодаюць ёй у дасканаласці. Прычым гэта складовая частка не толькі культурнага кода, але і сістэмы распазнання "свой-чужы". Ганяць ва ўсю моц - гэта зразумеем толькі мы. Чужы не зразумее, а вораг такога і не скажа ніколі. "Пахне чабор" - гэта ўжо не проста верш Петруся Броўкі, а таемны сігнал.

І такіх сігналаў у нас ужо дзясяткі, калі не сотні. Ды што тамака чабор - простая фраза "я шпацырую" імгненна выклікае ва ўсіх адну і тую ж асацыяцыю: восень, вуліца і выдатная Ніна са сцягам. Нават выклічнікі ў нашай таемнай мове напоўненыя асаблівым сэнсам. Хіба можа хто-небудзь чужы зразумець, што "гэй, ла-ла-ла-лай!" - гэта зусім не набор гукаў, не баявы кліч, не лямант пасля скачка ў палонку і нават не вясёлы прыпеўчык, а вельмі важныя словы? Не можа. Гэта толькі для нас, для сваіх.

Так калісьці, у пазамінулым і ў пачатку мінулага стагоддзі прафесійныя супольнасці стваралі свае таемныя мовы са словамі, зразумелымі толькі сваім. Зміцер Бартосік у сваёй кнізе “Быў у пана верабейка гаварушчы” цытаваў верш, напісаны на мове дрыбінскіх шапавалаў. “Любжаць ярухі шымскія шкорні” - гэта азначае ўсяго толькі "любяць бабы добрыя валёнкі". Але ніхто, акрамя таго шапавала з Дрыбіна, гэтага б не зразумеў. Так і ў нас, толькі без спецыяльна прыдуманых слоў. Самастойна існыя спалучэнні звычайных слоў у кантэксце Беларусі набываюць асаблівае гучанне, зразумелае толькі нам.

Зрэшты, гэта ўсё нават не мы прыдумалі. Магчыма, гэтыя таемныя коды яшчэ ад паўстанцаў Каліноўскага. Ну што такога, здавалася б, у дыялогу "Каго любіш?" – “Люблю Беларусь»? А ў ім - усё. І супраціўленне, і падполле, і паўстанне, і смерць за радзіму. Паўтара стагоддзі прайшло, а пароль не змяніўся. Ён - таксама частка нашай таемнай мовы. Або ад Якуба Коласа, які, настаўнічаючы ў падпольнай беларускай школе яшчэ да рэвалюцыі, расказваў вучням, што настане час, калі ўсе дзеці будуць вучыцца ў вялікіх прыгожых школах і не будуць больш насіць лапці. Ён відавочна меў на ўвазе не бальшавікоў. А верш “Пяць струкоў перцу” Уладзіміра Караткевіча, напісаны пра турэцкага султана, які прыйшоў заняволіць Каўказ, гучыць так, нібыта ён пра акупацыю Беларусі. Варта ўважліва прачытаць кожны беларускі твор, напісаны ў часы цэнзуры - ці царскай, ці бальшавіцкай, ці лукашэнкаўскай, - і таемная мова праступіць на старонках, быццам сімпатычны атрамант.

Лукашысты, дарэчы, таксама спрабуюць не адставаць і ствараць сваю ўласную мову, па якой будуць пазнаваць адзін аднаго. Але атрымліваюцца ў іх толькі "ябацькі". На большую фантазіі не стае.

Ірына Халіп, адмыслова для Charter97.org

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com